Osmanlı yayıncılık tarihi 16 Aralık 1727 tarihinde yeni bir döneme girdi. Bu tarihte İbrahim Müteferrika, ilk matbu eser olan Vankulu Lügati için çalışmalara başladı. Ancak bu başarının ardında 140 yıl önce yaşamış bir alimin emeği vardı.
Vankulu Mehmed Efendi Kimdir?
Asıl adı Mehmed bin Mustafa el-Vânî olan alim, 16. yüzyılın önemli bir lügatçisidir. Van doğumlu olduğu için halk onu “Vankulu” lakabıyla tanıdı. Ayrıca önde gelen medreselerde eğitim aldı. Özellikle Arap dili üzerine uzmanlaştı. Nihayet 1592 yılında vefat eden Mehmed Efendi, arkasında dev bir miras bıraktı.
Başyapıtın Doğuşu
Vankulu, el-Cevherî’ye ait meşhur Arapça sözlüğü 1589 yılında Türkçeye kazandırdı. Bu çalışma ilim çevrelerinde “Terceme-i Sıhah-ı Cevheri” adıyla ün kazandı. Üstelik eser, medreselerin başvuru kaynağı haline geldi. Yıllarca elle çoğaltılan bu sözlük, dilin kurallarını başarıyla korudu.
Müteferrika Matbaası ve İlk Baskı
İbrahim Müteferrika, 1727 yılında ilk resmi matbaayı kurdu. Ancak ilk eser seçimini tesadüfe bırakmadı. Toplumun en çok ihtiyaç duyduğu güvenilir kaynağı seçti.
Süreç: Hazırlıklar 1727 yılında başladı. Kitap, 1729 yılında iki cilt olarak çıktı.
İlgi: İlk baskıyı 500 adet olarak yaptı. Okurlar bu esere sahip olmak için adeta yarıştı. Bu nedenle kitap, farklı tarihlerde üç kez daha basıldı.
Kültürel Miras
Günümüzde Prof. Dr. Kemal Beydilli ve Dr. Coşkun Yılmaz bu eser üzerine çalışmalar yürütüyor. Bu uzmanlara göre lügat, Osmanlı’nın ilk büyük teknik başarısıdır.
Sonuç olarak Vankulu’nun emeği ile Müteferrika’nın vizyonu 16 Aralık’ta birleşti. Bu birleşim Türk matbuat tarihinin temel taşını oluşturdu. Bugün bu lügat, kütüphanelerimizin en değerli hazinesi olarak duruyor.
